تنبور
تنبور سازي است که دسته اي بلند و کاسه اي گلابي شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته مي شود. کاسه ي آن به دو صورت يک تکه (کاسهاي) که از قديم مرسوم بوده و چند تکهاي (ترکه اي يا چمني) است که به تقليد از کاسه سه تار در دهه هاي اخير ساخته شده است. طول اين ساز در حدود يک متر و داراي دو سيم است، يکي واخوان و ديگري اصلي که سيم اصلي از دهه ?? به بعد مضاعف گرديد. اين ساز داراي چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده مي باشد. در نواختن آن دو نوع کوک رايج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) که ??? مقام ها در اين کوک نواخته مي شوند و ديگري کوک پنج دستان (ته رز) که نوازندگان امروزي بيش تر از اين کوک استفاده ميکنند.
تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعي مي نوازند و تکنيک هاي دست چپ آن شبيه ديگر ساز هاي زهي دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب هاي اصلي آن عبارتند از انواع مضراب راست و چپ، انواع مضراب ريز، گلريز، غنچه، دوچپ و …
تاريخچه
تنبور کهن ترين ساز زهي زخمه اي است، به اين معنا که اولين سازي مي باشد که دسته اي بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. قدمت اين ساز هنوز به طور دقيق معلوم نيست. در کتب و رسالات زيادي در اين مورد سخن گفته اند. کتاب ديکشنري گراو که در زمينه ساز شناسي مي باشد، قدمت اين ساز را پنج الي شش هزار سال دانسته و مجسمه هاي سنگي در موزه ها و آثار باستاني به جاي مانده در شوش و تپه هاي بني يونس در حوالي شهر موصل قدمت اين ساز را ???? الي ???? سال قبل از ميلاد نشان مي دهد. در کارنامه اردشير بابکان يکي از متون هاي پهلوي آمده که روزي اردشير در ستورگاه نشسته بود و تنبور مي زد و مي سرود. در روايت هاي افسانه اي آمده که رستم در خوان چهارم تنبور مي نواخته و مقام ته رز را به وي و مقام باريه را به باربد موسيقيدان دربار ساسانيان نسبت مي دهند. فارابي که در موسيقي الکبير به طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک هاي آن توضيحات مفصل داده اند. ابن سينا، عبد القادر مراغي و صفي الدين ارموي نيز از اين جمله اند. در آثار شاعران بزرگ فارسي زبان از جمله شيخ جنيد بغدادي، فردوسي، مولوي، منوچهري دامغاتي، نظامي گنجوي، موسوي، حافظ، وحيد قزويني، بيدل دهلوي و وفا کرمانشاهي به کرات از تنبور سخن به ميان آمده است.
موسيقي تنبور
در رپرتوار موسيقي تنبور حدود ?? مقام وجود دارد که ?? مقام آنها مربوط به مقام هاي مجلسي و ?? مقام نيز مربوط به مقام هاي حقاني يا کلام است. پايه و اساس موسيقي تنبور همانند موسيقي کلاسيک ايراني بديهه سرايي است. به طور مثال اگر نوازنده اي يک مقام را دو بار در يک روز هم اجرا کند، به طور يقين يکسان در نميآيد. يکي از خصوصيت هاي مقام هاي تنبور قابليت مدگردي آنهاست، يعني نوازنده عملاً ميتواند از يک مقام به ديگر مقام ها مدگردي کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلي باز گردد.
نوازندگان معروف تنبور در صد سال گذشته به شرح زير هستند:
منطقه گوران: سيد شمس الدين حيدري توتشامي، کادارا و کابشر، استاد سرخاو، لالو بيرخان، کاکيهاي گوراجو، کاعظم و کاکريم منهوئي، اله مراد حميدي، سيدولي حسيني، درويش علي مير درويشي، سيد محمود علوي[نيازمند منبع]، ميرزا سيد علي کفاشيان، علي اکبر مرادي، طاهر يارويسي، گل نظر عزيزي، داوود عزيزي، حيدرکاکي،
منطقه کرند: عابدين خادمي، سيد علي يارافضلي شاه ابراهيمي، سيد قاسم افضلي شاه ابراهيمي، سيد ارش شهرياري،
منطقه صحنه: نورعلي الهي، سيد امراله شاه ابراهيمي، درويش امير حياتي، سيد خليل عالي نژاد، عبدالرضا رهنما، رامين کاکاوند، خشايار کاکاوند، آبرادات کاکاوند
منطقه کرمانشاه: غلام زنده دل، کيخسرو پورناظري، عليرضا فيض بشي پور
منطقه لرستان: امامقلي امامي
منطقه قزوين: كامبيز محيط مافي
ساختمان
تنبور از خانواده ساز هاي زهي زخمه اي است و کاسه طنيني نيمه گلابي دارد. حجم کاسه ي تنبور در مقايسه با دو تار هاي خراسان کم تر است و کاسه ي آن در قديم يکپارچه بوده است. امروزه در منطقه گوران بيشتر تنبورها هنوز کاسه ي يکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبور ها داراي کاسه ترکه اي هستند. تنبور ترکه اي را تنبور چمني نيز ميگويند. عمق کاسه از قديم به امروز بيش تر شده است و در قديم عمق ساز تنبور کم تر بوده است.
قديميترين نمونه ي کاسه ترکه اي، تنبور هاي ساخت خداوردي در منطقه صحنه و مربودا به ?? تا ?? سال پيش است. بعضي از ساز هاي خداوردي هنوز موجود است. اين تنبور هاي ترکه اي داراي قسمت رابط (گلو) يا (گلويي) هستند که رابط ميان دسته و کاسه است و ترکه ها بر روي آن مهار مي شوند. ساز هاي استاد خداوردي گاه ? ترکه دارند و حجم کاسه ي آن ها نيز از تنبور هاي جديد کم تر است. امروزه تعداد ترکه ها بيش تر است و هر سازنده به روش خود از ? تا ?? ترکه استفاده مي کند کاسه هاي ترکه اي قدمت زيادي ندارند و قديمي ترين نمونه هاي آن بر اساس اطلاعات به دست آمده به ?? تا ?? سال پيش مربوط است. تنبور هايي که کاسه ي يک پارچه دارند فاقد قسمت رابط گلو (گلويي) هستند و دسته آن ها مستقيماً به کاسه متصل ميشود. روي کاسه صفحه چوبي نازکي که تقريباً حالت گرده ماهي دارد قرار ميگيرد ورودي اين صفحه معمولاً تعدادي سوراخ ديده ميشود.
بنا به قولي وجود اين سوراخ ها در طنين و جنس صداي تنبور مؤثر است. تعداد و محل اين سوراخ ها ثابت نيست و در ساز سازنده اي متفاوت است. حتي تعداد و محل آن ها روي صفحه ي ساز هاي يک سازنده نيز ممکن است متفاوت باشد. معمولاً ? تا ? سوراخ به شکل گل در وسط کمي متمايل به دسته و گاه دو سوراخ کنار هم در نقطه اي نزديک به محل اتصال کاسه به دسته روي صفحه ايجاد مي شود. برخي از تنبور ها نيز دو سوراخ روي کاسه در قسمت بالايي و نزديک به لبه و صفحه دارند. (مخصوصاً در تنبور هاي ساخت مهم استاد چنگيز گهواره اي بصورت پنج سوراخ دو قسمت در روي دسته ي تنبور تعدادي دستان در محل هاي معين بسته مي شوند. تنبور هاي منطقه گوران معمولاً ?? دستان و تنبور هاي منطقه صحنه غالباً ?? دستان دارند. امروزه در منطقه گوران تنبورهايي با ?? دستان (دستان چهاردهم اضافه شده است) نيز ديده ميشود. تعداد دستان هاي تنبور در اصل ?? دستان بوده است. در سال هاي اخير برخي از تنبور نوازان چند دستان ديگر به ساز خود افزوده اند. به عنوان مثال سيد خليل عالي نژاد در چند سال پيش پنج دستان به تنبور خود اضافه کرد که جواب دستان هاي سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم در يک اکتاو بالا تر بود. البته اين نوازنده بعد ها دستان هاي اضافي را باز کردند.
اگر تنبور از جنس چوب هاي مرغوب ساخته شود و در ساختمان آن به خصوص (کاسه رزوناسين) ابعاد لازم در نظر گرفته شود همچنين در انتخاب سيم هاي آن سعي شده باشد تا آن ها را از آلياژ هاي مناسب ساخته باشند داراي چنان سونوريستهاي عرفاني و پرياني است که هيچ يک از سازهاي ديگر قادر به صدور اين اصوات خيال انگيز و روحاني که گويي از جهان ديگري به گوش ميرسد با شنيدن اين موسيقي شنونده از اصالت نغزگويي و وقار و سنگيني و باستاني بودن اين نعمات حيرت زده مي شود که به وضوح با ديگر موسيقي هاي ايران متفاوت است. نغمه هاي اين ساز به وسيله دست و بدون هيچ واسطه اي اخذ ميشود و صداي حاصله از آن نسبت به محل برخورد مضراب به سيم ها در نقاط مختلف صفحه نوعي تغيير رنگ موسيقيايي را به وجود مي آورد. معرفي اين ساز و رپراتوار موسيقي مربوط آن را در خارج از يارسان مديون زحمات موسيقيدانان با تجربه به دو سه دهه ي اخير از قبيل استاد شهرام ناظري، کي خسرو پور ناظري، علياکبر مرادي، سيد خليل عالي نژاد و… دانست که با اجراي کنسرت هاي متعدد در داخل و خارج از کشور و انتشار آثار متنوع و جذاب اين موسيقي نقش به سزايي داشته اند.
در برخي از تنبور هاي جديد، ساختمان خرک به طور کلي تغيير کرده است. در تنبور هاي ساخت استاد ابراهيم قنبري مهر (تهران) و عبدالرضا رهنما (صحنه) خرک و سيم گير به پيروي از بربط (عود) شيئي واحد هستند و روي صفحه کاملاً تثبيت شده اند. سيمگير که در قسمت پاييني کاسه قرار گرفته است. براي قلاب شدن وتر ها شکلي شانه اي دارد. همان طور که ذکر شد تنبور هاي ساخت استاد ابراهيم قنبري و برخي از تنبور هاي عبدالرضا رهنما فاقد سيم گير هستند. محل شيطانک در انتهاي دسته و قبل از سرپنجه است و معمولاً شيء جداگانه اي است که در شيار ايجاد شده بر روي دسته قرار ميگيرد روي شيطانک نيز دو يا سه شيار براي عبور وتر ها ايجاد شده است؛ بنابراين قطعه هاي مختلف تنبور عبارت اند از کاسه ي طنيني (يک پارچه، ترکه اي با ? تا ?? ترکه) صفحه دسته، گلو يا گلويي (در تنبور هاي ترکه اي) سيم گير در برخي از تنبور هاي جديد، خرک کار سيم گير را انجام مي دهد) ? يا ? وتر شيطانک، خرک (در برخي از تنبور هاي جديد، سيم گير کار خرک را انجام مي دهد) ?? تا ?? دستان، ? تا ? گوشي و پرده قبل از شيطانک. مشخصات و شکل ظاهري و خواص مواد اين ساز تشکيل شده است از يک کاسه گلابي شکل که با صفحه اي از چوب پوشيده شده است. يا دسته اي بلند که بر روي آن ?? الي ?? پرده يا دستان بسته مي شود. سيم گير در آخر صفحه براي مهار سيم ها و گوشي ها در قسمت بالاي دسته براي کوک آن استفاده مي شود و خرک که در فاصله ? الي ? سانتي متري انتهاي صفحه قرار دارد و در نهايت دو وتر که يکي زير و ديگر بم تر و اخوان کوک ميشود اخيراً سيم اصلي مضاعف گرديده و در واقع دو سيم اصلي به منزله ي يک سيم و يکي از آن ها تکرار ديگري مي باشد، بلنداي اين ساز از حدود ?? الي ?? سانتي متر مي باشد. وسعت و صدا دهي تنبور در بم ترين قسمت که دست باز سيم و اخوان ميباشد. [فا] و در زيرترين قسمت به نت [ر] ميرسد در واقع سيم اصلي يک اکتاو و نيم الي يک پرده وسعت و صدا دهي دارد.
کاسه: به شکل گلابي مي باشد و معمولاً از چوب توت ساخته مي شود و ضخامت آن تقريباً ? ميلي متر مي باشد که اگر اين ضخامت بيش تر شود صدا زير تر (تنبور زير خوان ميشود) و اگر ضخامت آن کم تر شود صدا بم تر (تنبور بم خوان مي شود) عمق کاسه در تنبور هاي مختلف از ?? الي ?? سانتي متر مي باشد عرض دهنه ي آن نيز از ?/?? الي ?? سانتي متر مشاهده شده است؛ و طول کاسه تا دستان سيزدهم از ?? الي ?? سانتي متر مي باشد (?? سانتي متر مربوط به تنبور سيدامرالله شاه ابراهيمي و ?? سانتي متر مربوط به علي اکبر مرادي ساخت اسداله گهواره مي باشد) بر روي برخي از کاسه هاي تنبور سوراخ هايي تعبيه شده که بني بر سليقه سازنده آن ها متغير مي باشد. اين سوراخ ها را به منظور آزاد کردن صداي ساز ايجاد ميکنند و بر روي انواع آن ? الي ? سوراخ معمول مي باشند.
انواع کاسه تنبور:
کاسه يکپارچه: اين کاسه همانطور که از اسم آن پيداست طي مراحل از يک کنده به صورت يک پارچه ساخته مي شود که به آن کاسه اي يا کشکولي هم ميگويند. چوب آن از جنس توت مي باشد. چون اين چوب داراي حعل و فرج و اليا فدار و داراي رگه هاي ريز و زيبايي مي باشند.
لازم است ذکر شود که درخت هاي توت که در کوهپايه ها هستند و کم آبي کشيده اند چون خشک مي باشند طنين و زنگ بيش تري دارند و برعکس درختاني که در خاکهاي داراي املاح و در نواحي مربوط رشد کرده اند صداي نامطلوبي دارند. تنبور کاسه اي داراي اصالت زيادي مي باشند و از هزاره هاي قبل اولين تنبور ها با اين نوع کاسه ساخته شده اند. اين کاسه ها را در گذشته با ابزار هاي ابتدايي مانند تيشه ي معمولي و اسکنه و چند رنده ي چوب مي ساختند و ما امروزه با پيشرفت تکنولوژي مي توان اين نوع کاسه ها را در مدت زمان اندک ساخت هرچند در حال حاضر نيز بعضي از سازندگان تنبور (استاد يداله و اسداله گهواره) هنوز از همين ابزار هاي ابتدايي براي ساختن اين کاسه ها استفاده ميکنند. زيرا آن ها معتقدند حس و حال سازنده ارتباط رمز و راز گونه اي با صداي حاصل از ساز دارد.
کاسه ترکهاي (چمني) (چه مني): اين نوع کاسه ها از قطعات يا ترکه هايي از ? تا ?? ترکه به هم چسبيده تشکيل شده است. ساختن کاسه به اين شيوه از ?? الي ?? سال پيش شروع شده است؛ و قديمي ترين کاسه ي تنبور ترکه اي که داراي ? ترکه و گويي نيز مي باشد ساخت خداوردي صحنه مي باشد؛ که مربوط به ?? سال پيش است. به طور يقين ساخت کاسه ي ترکه اي تحت تأثير سازندگان سازهاي ايراني مخصوصاً سازندگان سه تار قرار گرفته است. اين نوع کاسه نيز معمولاً از جنس توت ساخته مي شود. کاسه ترکه اي خود به دو شيوه ساخته ميشود:
1. به اينصورت که هرکدام از ترکه ها تا محل اتصال دسته ها ادامه يابد.
2. در ساختن اين نمونه نيز از يک نيم تنه که در اصطلاح به آن گلويي ميگويند ساخته ميشود و آن در حد فاصل دسته و ترکه قرار ميگيرد. جنس گلويي در قديم از جنس توت بوده و امروز از چوب گردو نيز ساخته ميشود.
ساخت کاسه ي ترکه اي به جز سازندگان تنبور در منطقه گوران نزد تمامي سازندگان تنبور معمول بوده است. از سازندگان اين نوع کاسه ميتوان عبدالرضا رهنماً و خداوردي عرضه را نام برد.
دسته: دسته معمولاً از چوب گردو ساخته ميشود و گاهي از چوب چنار موج و چوب زردآلو نيز استفاده مي شود طول دسته با سرپنجه از ?? الي ?/?? سانتي مي باشد و بدون سر پنجه ?? الي ?/?? پس سر پنجه ?? الي ?/?? طول دارد. عرض دسته ? الي ? سانتي متر مي باشد که به سمت کاسه به ترتيب ضخيم تر مي شود به روي دسته ?? الي ?? دستان بسته مي شود و وسعت يک اکتاو نيم الي يک پرده را در بر مي گيرد.
نمايي از دسته
صفحه: صفحه را معمولاً از چوب توت مي سازند ضخامت آن ? الي ? ميلي متر است عرض آن در پهن ترين قسمت دهند کاسه به ?/?? الي ?? سانتي متر در انواع کاسه متغير است و طول آن نيز تا دستان سيزدهم ?? الي ?? سانتي متر تنبور متغير است بر روي صفحه سوراخ هايي تعبيه مي شود که طرز قرارگرفتن آن ها بر روي صفحه و تعداد آن ها در ساز هاي مختلف و بنابر سليقه سازندگان آن ها متغير است هدف از ايجاد آن ها آزاد کردن صداي ساز مي باشد و معمولاً ? الي ?? سوراخ تعبيه مي شود.
سيم گير: در انتهاي کاسه و پشت آن نصب مي شود جنس آن در قديم بيش تر از شاخ کَل (بزکوهي) و امروزه آن را از چوب هاي مختلف مانند شمشاد و کيکوم مي سازند. سيم گير براي مهار سيم ها در انتها صفحه مي باشد.
خرک دسته: در قديم جنس خرک دسته بيش تر از شاخ کَل (بز کوهي بوده است) اما امروز از چوب گردو يا شمشاد و کيکوم ساخته مي شود و بر روي دسته نصب مي شود و به روي آن سه شيار و براي مهار سيم ها ايجاد ميشود به آن شيطانک نيز ميگويند و به گويش کردي به (خرک بان) گفته مي شود.
خرک صفحه: اين خرک نيز از چوب شمشاد ساخته مي شود اين خرک بر روي صفحه و به فاصله ي ? الي ?/? سانتي متري از سيم گير نصب مي شود و ارتفاع آن ?/? الي ? ميلي متر مي باشد طول آن نيز ? الي ? سانتي متر است و بر روي آن سه شيار براي عبور سيم ها ايجاد مي شود بهتر است که خرک در جاي خود ثابت شود که براي اين کار معمولاً با چند قطره چسب به صفحه چسبانده مي شود.
دو يا سه گوشي: گوشي ها در قسمت سر پنجه قرار دارند و جنس آن ها بايد از نوع چوب سست مانند بيد باشد زيرا چوب استفاده شده در گوشي بايد سست تر از چوب دسته باشد تا دسته به مرور زمان خورده نشود و گوشي ها که قابل تعويض مي شوند از بين بروند.
وتر ها (سيم ها): وتر ها در گذشته از جنس ابريشم خام تابيده شده و بيش از آن از زه بوده و ظاهراً قطر و ضخامت آن ها يکسان بوده است. امروزه جنس وتر ها از سيم هاي فولادي يا آلياژي مانند آن و نيز از مس و برنج است. بهتر است وتر اول (زير) از سيم فولاد و وتر دوم (بم) ار مس و سرخ رنگ باشد امروزه وتر ها دوگانه يا سهگانه تنبور را بيش تر از يک جنس (سيمهاي فولادي سفيد) انتخاب ميکنند؛ که سيم هاي فولادي شماره [??] مناسب تر است. طول سيم از خرک تا شيطانک ?? الي ?/?? سانتي متر در انواع تنبور مي باشد. قبلاً بر روي اين ساز دو وتر تعبيه شده بود که يکي زير تر (سيم اول) و ديگري بم تر (واخوان) به فاصله چهارم و پنجم درست کوک مي شوند اما اخيراً سيم اصلي (اول) به صورت مضاعف گرديده است که صرفاً براي حجم زياد صدا مي باشد در حقيقت دو سيم اصلي به منزله يک سيم اند و يکي از آن ها تکرار ديگري است.
دستان (پرده): تنبور داراي ?? دستان به صورت پرده و نيم پرده مي باشد در واقع فواصل موجود بين دستان ها همگي نيم پرده است که موسيقي دانان قديم ايران مانند فارابي، ابن سينا، صفيالدين ارموي و عبدالقادر مراغهاي آن را دستان فرس ناميدهاند؛ که از طنين يکي پرده کامل به دو نيم پرده مساوي يا تقسيم اکتاو به ?? فاصله ي تقريباً مساوي است و همان موسيقي دانان مذکور اين نوع دستان بندي را مربوط به دوره هاي قبل از اسلام ميدانند. جنس دستان هاي تنبور از روده ي گوسفندي مي باشد طي مراحل روده گوسفند را بلافاصله بعد از ذبح آن را در آب گرم ميگذارند چربي ها و زواند آن را با دست و با کمک آب گرم از بين مي برند و تميز ميکنند پس از تراشيدن قسمت بيرون روده قسمت دروني که سفيدرنگ و لطيف مي باشد باقي مي ماند که آن را با دست تاب مي دهند و در آفتاب خشک ميکنند. قسمت هاي تاب داده شده را به دقت بررسي کرده تا يک نواخت شوند و صبر ميکنند تا خشک شده و قابل استفاده گردد.
کوک تنبور
امروزه مبناي صدا هاي موسيقي در ساز ها نت دوي دياپازن است که ساز هاي شاخص موسيقي ايراني نيز از آن تبعيت نموده اند. مثلاً اکثر نوازندگان تار، دست باز يا مطابق دو سيم اول که سيم هاي اصلي تارند را برابر با نت ياد شده ميگيرند. همين امر باعث شده است که صداي ساز هاي ايراني به دليل مبالغه در زير شدن از اعتدال خارج گشته و صدا ها اکثراً خشک و بدون طنين شده و از حالت اصلي خود خارج گشته است.
در گذشته مبناي صدا هاي موسيقي نت لا بوده است چه در موسيقي ايراني و چه در موسيقي جهاني. اين امر تاکنون در تنبور مراعات گرديده يعني دست باز يا مطابق دو سيم اول که سيم هاي اصلي تنبور اند، معمولاً برابر است با نت لا. يعني يک و نيم پرده بم تر از مبناي امروزي کوک ميشوند.
دو سيم اول تنبور که دو ناميده ميشوند نسبت به دياپازون لا کوک ميشوند و سيم سوم (سل) که به سيم واخوان نيز مشهور است با فاصله چهارم يا پنجم درست پايينتر از سيم دو کوک ميشود که در اصل اين دو کوک به کوک پنج و هفت يا فا و سل مشهورند.
کوک طرز: بيش تر مقام هاي مجلسي با اين کوک نواخته ميشود. نسبت ميان وتر ها در کوک پنجم درست نزولي است و صداي باز وتر دوم اکتاو پايين تر از صداي دستان پنجم است.
کوک برز: بيش تر در مقام هاي حقاني استفاده مي شود. در اين کوک نسبت فاصله سيم زرد به سيم سفيد چهارم درست است.